Czternasty tom serii Synodi et Collectiones Legum zawiera pierwsze kompletne
tłumaczenie tekstu Collectio Avellana. Czytelnik znajdzie tu 244 dokumenty, w
tym 200 nieznanych innym kolekcjom. Zbiór wzbudził ogromne zainteresowanie
badaczy począwszy od XVI wieku. Powstało wiele analiz mających na celu
ustalenie tożsamości kompilatora tekstów, a także poświęconych datowaniu
kolekcji oraz jej podziałowi. Collectio Avellana obejmuje listy dotyczące
m.in.: podwójnego wyboru biskupa Rzymu, ingerencji cesarskich w sprawy
kościelne (wygnanie Jana Chryzostoma), potępienia Pelagiusza i Celestiusza,
jak również listy Leona Wielkiego z roku 460, korespondencję z czasów
kontrowersji postchalcedońskiej (475485) oraz panowania cesarza Justyna
(518527), a także wiele innych ważnych dokumentów.
Liber Pontificalis to zbiór biogramów papieży będący dziełem jakichś
anonimowych dla nas duchownych kurialnych rzymskiego Kościoła. Jest to bardzo
ważny tekst źródłowy mogący być punktem wyjścia do prowadzenia badań dla
przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych, począwszy od historii Kościoła po
historię sztuki. Dzieło to ma dwie redakcje - jak się powszechnie przyjmuje.
Pierwsza powstała począwszy od około 530 roku, natomiast druga spisywana była
sukcesywnie aż do IX wieku. Świadectwem pierwszej redakcji jest tak zwane
Epitome Feliciana (F), które doprowadza opowieść do śmierci Feliksa IV w 530
roku oraz Epitome Cononiana (K), prowadząca narrację do śmierci Konona w 687
roku. Druga redakcja (p) dochodzi do pontyfikatu Hadriana II, czyli do roku
872. Zawarte w tym dziele informacje dotyczące pierwszych pięciu wieków są z
pewnością niepewne, w dużej mierze anachroniczne, a wręcz legendarne,
aczkolwiek zawsze są one odbiciem istniejących w Rzymie tradycji. Ciąg dalszy
powstawał na bieżąco, dokumentując papieską działalność pasterską, fundacyjną,
a także polityczną, kiedy już powstało państwo kościelne.
Kodeks Teodozjusza należał w starożytności i należy także dzisiaj do
najważniejszych zbiorów ustaw cesarskich III-V wieku. Wpływał on na kulturę
prawną ówczesnych mieszkańców Imperium i stanowił podstawę dla działalności
prawników-praktyków. Kodeks stał się później wzorem i inspiracją dla
pomnikowego dzieła cesarza Justyniana. Wiek IV i V to czas wielkich przemian w
kwestiach religijnych. Od czasów uznania chrześcijaństwa za religio licita
rozpoczął się czas kształtowania relacji pomiędzy państwem a Kościołem. Proces
ten znalazł swoje odzwierciedlenie również w Kodeksie Teodozjusza. Ilość
wydawanych przez cesarza konstytucji znacznie zwiększyła się od czasu
panowania cesarza Dioklecjana (284-305). Były one rozproszone, zatem konieczne
stało się ich zgromadzenie w jednym zbiorze. Pierwsze zbiory ustaw, Codex
Gregorianus i Codex Hermogenianus, powstały pod koniec III wieku. Termin
codex, którym określono zbiory, oznaczał początkowo formę książki, a następnie
został przejęty do terminologii prawniczej. W szesnastej księdze Kodeksu
Teodozjusza można wyodrębnić kilka podstawowych zakresów tematycznych. Po
pierwsze, szeroko uregulowano przywileje - zarówno stanu duchownego, jak i
kościołów, traktowanych w praktyce jako osoby prawne. Tytułem przykładu
wymienić można zwolnienia podatkowe, privilegium fori, czy tzw. testamenti
factio. Po wtóre, uregulowano szeroko status heretyków, a także apostatów,
'pogan' oraz Żydów. Zgodnie z brzmieniem ustaw zostali oni poddani różnorakim
karom, zarówno w zakresie prawa prywatnego, jak i prawa karnego, jako że
herezja uznana została za crimen, czyli przestępstwo prawa publicznego.
Spośród przewidzianych w Kodeksie kar można wymienić: zakaz organizowania
zgromadzeń heretyckich - zakaz publicznego sprawowania kultu, konfiskatę
majątku, pozbawienie prawa sprawowania urzędów, a nawet karę zesłania i karę
śmierci. Nadto, złamanie ustawowych zakazów skutkować mogło nałożeniem
infamii, zakazem zeznawania w charakterze świadka, pozbawieniem testamenti
factio passiva i activa czy pozbawieniem możliwości otrzymywania darowizn i
ich sporządzania. Uważna lektura ustaw pozwala sporządzić listę herezji
istniejących w IV-V w. Należy podkreślić, że w niektórych przypadkach, ustawy
dotyczyły tylko jednej grupy heretyckiej (np. manichejczyków), inne natomiast
traktowały herezje zbiorowo. Niniejsze opracowanie oparte jest na powszechnie
przyjmowanym i przedrukowywanym tekstem Kodeksu Teodozjusza, a mianowicie
wydaniem Theodora Mommsena z 1905 r.
